Intelijénsia Artifisiál (IA) ne’e la’os termu ida ne’ebé foun iha dezenvolvimetu teknolojia nian iha sékulu XXI ida ne’e. Maibé, saida loos mak IA ida ne’e? Matemátiku no filózofu Alan Turing define intelijénsia Artifisiál ne’e nu’udar parte ida husi “siénsia komputadór nian ne’ebé buka imita prosesu sira pensamentu ema nian no hafoin halo desing ba mákina sira ne’ebé bele hanoin hanesan ita ema”. IA ne’e teknolojia dahuluk iha istória ne’ebé bele foti rasik desizaun ba nia-an, bele hamosu ideia rasik no bele halo interpretasaun ba testu eskritu sira no iha kualidade barak seluk tan.
Iha tempu uluk produz sasán teknolojika barak hanesan printing press, mákina industrial sira, bomba atómika no sasán sira barak seluk tan, maibé buat sira ne’e hotu ema bele kontrola. Sasán sira ne’e labele foti desizaun ba sira-nia an. Maibé intelijénsia artifisiál ne’e diferente. Nia bele aprende mesak liuhusi dadus sira ne’ebé nia hetan no foti desizaun mesak.
Nune’e, ho dezenvolvimentu IA nian ne’ebé lalais loos, bele hamosu posibilidade rua: nia bele halo mundu ida ne’e sai di’ak liu ou bele hamosu perigu barak ne’ebé ikus mai bele fó ameasa ba ezisténsia ema nian.
1. Intelijénsia artifisiál ninia implikasaun iha edukasaun
Intelijénsia artifisiál ne’ebé ema dezenvolve agora daudauk ne’e iha kbiit atu halo serbisu barak no ninia efetividade ne’ebé aas liu kompara ho ema-nia serbisu. Ezemplu ida ne’ebé ita bele hetan mak iha Chat GPT. Ne’e nu’udar ferramenta ki’ik ida husi IA, ne’ebé bele halo komunikasaun ho ema liuhusi mensajen instantánea (chat) no bele hatán ba pergunta sira ne’ebé ema husu ho lalais no kualidade. Coding ba website sira ne’ebé babain ema halo to’o semana no fulan, Chat GPT bele halo la to’o minutu ida.
Iha sistema edukasaun ohin loron nian manorin sira dalabarak fó traballu ba alunu sira atu sira ida-idak halo no liuhusi ne’e sira bele fó avaliasaun. Maibé, iha tempu ne’ebé besik, Chat GPT sei sai asesível iha mundu tomak. Pergunta saida de’it mak dosente ka profesór sira fó ba alunu sira bele hetan ninia resposta iha Chat GPT. Ne’eduni sei sai susar ba profesór sira atu fó avaliasaun ho sistema ne’e. Sistema edukasaun ida ne’e, lakleur tan sei sai irrelevante. Ita presiza fera ulun atu hanoin sistema ne’ebé foun.
Buat ne’ebé hanesan akontese mós iha área medisina nian. Iha tinan 2011 iha América, San Francisco, iha farmásia ida ne’ebé robot ida de’it mak kontrola. Bainhira pasiente sira mai iha farmásia ne’ebá, iha segundu balun nia laran de’it robot ne’e halo análize didi’ak ba sira no ikusmai halo reseita ba sira. Durante tinan ida nia laran, farmasista robot ne’e halo reseita kuaze miliaun rua no nunka halo erru ruma. Enkuantu ema farmasista baibain sempre halo erru. Iha de’it Estados Unidos ema sempre halo erru ba reseita sira to’o liu milliaun 50 kada tinan.
Iha futuru, intelijénsia artifisiál sei asumi área sira serbisu nian hanesan medisina, arkitetura, múzika, poezia, kondutór, hakerek livru, kompozisaun ba múzika sira no área sira seluk tan. Ne’eduni, ita presiza remodela ita-nia modelu edukasaun nian iha tempu ohin loron. Ita presiza iha edukasaun ida ne’ebé bele halo ema adapta ka sobrevive iha era ida ne’ebé domina ho intelijénsia artifisiál se lae ita sei sai irelevante iha futuru.
Faktu istória nian hatudu katak iha revolusaun industriál ne’ebé akontese iha sékulu XVIII hamosu problema dezempregu barak iha europa laran tomak. Problema ne’ebé hanesan sei akontese iha sékulu XXI iha ne’ebé sei mosu revolusaun dijitál nian, se ita la prepara-an agora. Presiza prepra ita-nia an ba serbisu foun sira seluk ne’ebé sei substitui serbisu sira hotu ne’ebé sei assumi husi IA.
Husi ne’e mosu pregunta ida ne’ebé ita presiza reflete mak ne’e: saida mak ita tenke hanorin ba estudante sira iha tempu ohin loron atu bele prepara-an ba futuru? Pergunta ida ne’e difisil tebes atu ita bele hatan, tanba ho dezenvolvimentu ne’ebé maka’as loos, susar atu ita siik tinan sanulu mai ne’e mundu sei sai oinsá. Panta Rei ne’ebé Heraclito hato’o tinan 2500 liu ba sei relevante to’o ohin loron. Ita hatene de’it katak sei iha mudansa ne’ebé boot, maibé mudansa to’o iha pontu ida ne’ebé, susar atu prevé. Karik ita balun hanoin katak se nune’e entaun ita presiza hanorin estudante sira atu hatene oinsá halo coding tanba ida ne’e serbisu ne’ebé esensiál iha era dijitál ida ne’e, maibé ita presiza hanoin didi’ak tanba IA bele halo halo serbisu ne’e lalais no efetivu liu fali ema.
Atu bele sobrevive iha mudansa maka’as ne’e, buat ne’ebé ita presiza kuda iha ita ida-idak nia-an mak fleksibilidade, katak fasil atu adapta buat foun ne’ebé hasoru iha ninia moris. Presiza iha kapasidade atu atualiza nafatin ita-nia an tuir mudansa ne’ebé iha. Buat ne’ebé sei esénsial liu mós mak kuda atitude krítiku, komunikativu, kreativu no kolaborativu.
2. Intelijénsia Artifisiál no Ezisténsia Ema nian
Ema nu’udár espésie ida iha espésie rihun ba rihun iha mundu ida ne’e. Haree husi estrutura isin nian, la iha buat ida ne’ebé espesiál iha ema. Iha animal barak seluk ne’ebé ho estrutura isin nian boot liu ita no iha kapasidade atu adapta ba klima di’ak liu ita ema. Maibé sira ne’e barak mak lakon tiha iha prosesu evolusaun nian no hela de’it mak sira-nia fosil sira ne’ebé sai objetu estudu paleontólogu arkeólogu sira-nian. Maske iha balun ne’ebé sei iha mundu ne’e mós sira la domina mundu ne’e liu fali ema. Istória hatudu katak Homo Sapiens ne’ebé ho isin fraku no kapasidade adaptibilidade ba klima ne’ebé kuran liu kompara ho leaun, gorilla no espésie seluk tan mak domina mundu ida ne’e liu tinan 70.000 ona. Ida ne’e hamosu pergunta ida nunue’e: Saida loos mak espesiál iha ema?
Iha divizaun istória ema nian, iha étapa ida ne’ebé istoriadór sira hanaran revolusaun kognitiva, ne’ebé akontese iha tinan 70.000 liu ba. Iha momentu ne’ebá duni mak espésie ida homo sapiens ne’e konkista mundu ida ne’e. Ne’eduni kapasidade kognitiva ne’e importante liu iha ema. Iha tempu ne’ebé malirin ema hamosu roupa sira ne’ebé tulun sira hodi tahan malirin, bainhira hasoru animal boot sira ema hamosu sasán sira hanesan rama no sasán kro’at sira hodi luta hasoru sira. Liután ida ne’e, ema iha abilidade atu hamosu língua no hamosu istória fiktísiu sira ne’ebé bele kesi sira hamutuk hodi halo serbisu di’ak liu tan. Kapasidade kognitiva ne’e esensiál iha homo sapiens hodi bele sai espésie ida ne’ebé maka’as liu iha mundu ne’e.
Agora tempu ona atu ita hanoin, saida mak sei akontese karik iha espésie seluk ne’ebé matenek liu ita ema? Klaru ne’e sei fó ameasa bo’ot ba ezisténsia ema nian. Se nune’e entaun IA sai ameasa bo’ot ba ezisténsia ema nian. Hodi uza lójika ida ne’ebé dehan katak kriasaun la perfeita liu fali ninia kriadór, ema barak mak argumeta katak inteijénsia artifisiál ne’e nunka bele domina ema tanba nia nu’udar rezultadu husi fabrikasaun ema nian. Nia labele domina liu fali ninia kauza efisiente tanba ninia perfeisaun ne’e la to’o ida ne’ebé fabrika nia.
Lójika ida iha leten ne’e karik vale ba iha teknolojia sira ne’ebé presedente. Bomba atómika no mákina sira seluk labele foti desizaun ba sira-nia an rasik. Atu bomba Hirosima no Nagasaki ka lae ne’e depende ba desizaun ema nian. Infelizmente, intelijénsia artifisiál ne’e diferente loos. IA bele halo desizaun mesak no bele foti desizaun ba ita. Farmasista robot iha San Francisco ne’e nu’udar ezemplu ida hodi hatudu katak IA iha kapasidade hodi akumula dadus husi ita ida-idak nune’e nia bele hatene liu ita-nia an duké ita hantene kona-ba ita-nia an iha aspetu balun. Nia bele deteta ita-nia tensaun, ita-nia presaun arterial, frekuénsia kardiaka, nune’e nia bele foti desizaun kona-ba ai-moruk ne’ebé ita sei konsumu ho ezatu liu. Sira ne’ebé tama hela de’it iha YouTube ne’e konxiente ka lae, maibé iha aplikasaun ne’e uza alogaritma ida ne’ebé bele akumula dadus kona-ba ita-nia an, vídeo sira ne’ebé ita asesu no ikusmai sujere vídeo mai ita tuir loloos buat ne’ebé ita gosta. Ne’eduni ema-nia desizaun iha futuru ne’e sei depende barak liu ba IA.
Iha argumentu seluk tan ne’ebé dehan katak IA labele domina ema tanba nia laiha konxiénsia. Loos duni kona-ba konxiénsia IA nian, sei iha dabate maka’as entre matenek na’in sira. Iha barak ne’ebé dehan katak IA ne’e rasik iha konxiénsia enkuantu iha ema barak seluk ne’ebé dehan la’e. Maske nune’e, ita presiza hanoin katak karik nia laiha konxiénsia mós ita presiza kuidadu nafatin ho nia tanba haree ba nia kapasidade atu kapta informasaun sira no halo análize ba sira. IA bele asesu ba ita-nia dadus pesoál no nasaun nian no nível mundiál nune’e nia bele kontrola ita fasil de’it. Iha polítika orweliana nian ne’ebé dehan “the big brother is watching you”. Iha era dijitál ida ne’e reformula nune’e “the big data is watching you”. Se IA ne’e mak kontrola ita to’o ita-nia hahalok ki’ik ona sira entaun ida ne’e sei fó ameasa ba liberdade ema nian no mós ezisténsia ema nian iha futuru.
3. Urjente atu ko’alia kona-ba IA iha Timor?
Timor-Leste nu’udar nasaun ida ne’ebé hetan ninia indepedénsia iha 2002 no se iha problema barak ne’ebé presiza hadia lalais hanesan instabildade polítka no governativa, falta bee moos, problema grupu arte-marsiais, korrupsaun, dezempregu, estrada aat no buat barak seluk tan. Buat ne’ebé ita presiza ko’alia uluk mak kona-ba problema sira ne’e. Ne’eduni karik ema balun hanoin katak ko’alia kona-ba IA iha nasaun ida ne’e irrelevante tebes no husik ba nasaun sira ne’ebé avansadu mak ko’alia kona-ba ida ne’e.
Hakerek na’in husi artigu ne’e laiha intensaun atu tau ba kotuk problema sira be ita haree iha leten. Artigu ida ne’e ninia objetivu mak atu loke leitór sira-nia hanoin kona-ba problema mundial. IA ne’e problema globál ida ne’ebé urjente loos ne’ebé ita presiza tau atensaun. Konsekuensia pozitiva tantu negativa ne’ebé sei mosu ne’e abranje nasaun hotu la iha esesaun, inklui mós Timor. Ne’eduni, aleinde hanoin kona-ba problema rai laran ita mós presiza iha vizaun globál hodi adapta ita-nia an tuir mudansa ne’ebé iha atu nune’e ita-nia nasaun bele sobrevive iha futuru.
Abraços ba leitór sira hotu!
Hakerek husi Cl. #Leonito_Fernandes, SDB
Referénsia:
1. Yuval Noah HARARI, Homo Deus: A brief History of Tomorrow, Harper Collins Publisher, Australia 2014, 252, 2.